O‘zbek tiliga “Ц” tovushi kerakmi?
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosining yangi ko‘rinishi taqdim etildi. Asosiy o‘zgarishlar:
— O‘, g‘, sh, ch harflari yagona belgidan iborat harflarga o‘zgartirildi: ó, ǵ, ş, ç.
— “Ц” tovushini ifodalovchi yangi harf qo‘shildi: C.
— “ng” tovushini ifodalovchi harfiy birikma alifbodan chiqarildi.
O‘zgarishlarning aksariyatini qo‘llab-quvvatlayman. Faqat bittasi jiddiy e’tiroz uyg‘otdi. O‘zbek tiliga “ц” tovushi va uni ifodalovchi harf kerakmi?
Birinchidan, bugungi o‘zbek tilida “ц” tovushi mavjud emas. Uning g‘oyib bo‘lganiga kamida 25 yil bo‘ldi, o‘rtoqlar. 1993-yili lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi qabul qilinishi bilan o‘zbek tilidan “ц” tovushi va uni ifodalovchi harf chiqarib tashlangan. Agar kirill yozuvida savodi chiqqan avlod lotin harflarida yozilgan o‘zbekcha matndagi “sirk”, “siklon” va “litsey” so‘zlarini “цирк”, “циклон”, “лицей” tarzida talaffuz qilayotgan bo‘lsa, bilingki, ular xato o‘qiyapti va o‘zbek tilida gapirmayapti. Chunki, takrorlayman, amaldagi o‘zbek alifbosida va u orqali ifodalanadigan o‘zbek tilida “ц” tovushi mavjud emas. Men rus tili haqida emas, o‘zbek tili haqida gapiryapman.
Ikkinchidan, “ц” tovushining chiqarib tashlanishi bejiz emas. Chunki turkiy tillarda “ц” tovushi va u ishtirok etadigan so‘zlar mavjud emas. Aksariyatimiz rus tilini yaxshi bilganimiz uchun bu tovush hozir og‘zimizdan moydek silliq chiqishi mumkin, lekin etimologik va fonetik jihatdan bu tovush tilimizga yot. O‘zbek tilidagi “ц” ishtirok etgan barcha so‘zlar rus tili orqali kirib kelgan. Bunday so‘zlarni kelgan joyiga qarab “s” yoki “ts” tarzida talaffuz qilish va yozish, til qoidalariga ko‘ra, to‘g‘ri bo‘ladi. Zotan, o‘tgan 25 yil davomida ta’lim olgan avlod shunday o‘qidi va o‘rgandi. Ular soni bugun jami aholining salmoqli qismini tashkil etadi. Nega endi kirill yozuviga o‘rgangan avlodni deb yosh avlodni qurbon qilishimiz kerak? Nega endi g‘oyib bo‘lganiga kamida 25 yil o‘tgan tovush va harfni yana tiriltirishimiz kerak?
Nazarimda, hozir maqsad lotin yozuvini o‘zbek tiliga emas, balki kirill yozuviga moslashtirishdek tuyulyapti. Qonunchilik nuqtayi nazaridan “o‘lgani”ga yaqinda o‘ttiz yil bo‘ladigan alifbo biz uchun hanuz andoza vazifasini o‘tayapti. Argumentlarning aksariyati yangi harflarni aynan kirillchaga qiyoslab, unda bor narsani yangi yozuvga ham o‘tkazishga urinishga o‘xshayapti.
Misol:
“Циркда берилган концертдан кейин мотоциклимга миниб, пицца егани бордик”.
Yuqoridagi gapni to‘g‘ri o‘qishimiz uchun bizga “ц” harfi kerak, deyapti jurnalist Ibrat Safo. Bu matnda kelgan “ц” harflarini “s” yoki “ts” shaklida yozsak va o‘qisak, nimasi xato? Bu yerda aslida birorta ham o‘zbekcha so‘z yo‘q. Hammasi rus tili orqali kirib kelgan va rus tili fonetikasi asosida qabul qilingan.
Chet so‘zlarni rus tili orqali emas, o‘z fonetik qoidalarimiz asosida qabul qilishni qachon boshlaymiz? Aslida, kirillchani andoza qilib olmasdan, balki undagi xatolarni ham tuzatishimiz kerak emasmi? Masalan, kirillchada aslida я, ю, ё, е (ye harflarini e bilan ifodalash) harflariga hojat yo‘q edi. Chunki bularning vazifasini ya, yu, yo va ye harfiy birikmalari bajaroladi. Ya’ni, harflarni ko‘paytirish shart emas. Lotin alifbosiga o‘tishimiz bilan bu xato tuzatildi. Shu mantiq bilan qarasak, “ц” tovushini bekor qilish yanada asosli ko‘rinadi. Chunki, birinchidan, “ц”ni ifodalaydigan “ts” harflarimiz bor va ikkinchidan, o‘zbek tilida “ц” tovushi mavjud emas!
Yangi alifboning so‘nggi ko‘rinishini taqdim etgan guruh “ц” tovushi uchun “c” harfi kiritilganini quyidagicha asoslaydi:
“1) тил жонли ҳодиса сифатида мунтазам ривожланади: ўтган асрда тилимизга чет тиллар, хусусан, рус тили орқали ц ҳарфи қатнашган жуда кўп ўзлашма сўзлар кириб келди — s ҳарфи ёки ts бирикмаси эса бу товушни ҳамиша ҳам тўла акс эттирмайди;
2) халқаро табиатга эга бўлган сўзлар, хусусан, кўп илмий-тиббий атамаларда C/c (ц) ҳарфи жуда фаол иштирок этади;
3) ўзга миллат вакилларининг исм-фамилиясидаги ц товушини тўғри акс эттириш имконияти йўқлиги боис баъзан муайян ноқулайлик, чалкашликлар юзага келмоқда. Масалан: Цой — Soy, Цискаридзе — Siskaridze;
4) қадимий лотин тилига мансуб бўлган ц ҳарфли кўп сўзлар аслиятда ҳам С/с ҳарфи билан ёзилган. Масалан: цирк (circus), цемент (caementum), концерт (concerto), лицей (lyceum) ва ҳоказо. Ва бугун ҳам лотин алифболи кўп халқлар бу сўзларни аслиятга мувофиқ ёки яқин тарзда ёзади.
5) дунёдаги кўп халқлар алифбосига фақат ўзлашма сўзлар учун махсус ҳарфлар киритилган. Масалан, венгер алифбосида — Q, W, X ва Y ҳарфлари;
6) алифбога C/c (ц) ҳарфининг киритилиши кирилл ёзувига ўрганиб қолган катта авлод вакилларининг ҳам лотин ёзувига тезроқ мослашиб кетишига, расмий алифбомизнинг кенг қўлланилишига замин яратади.
Мабодо, C/c тарафдорларининг юқоридаги далиллари асосли деб топилса ва алифбомизга C/c (ц) ҳарфи қабул қилинса ҳам, бизнингча, рус тили қонуниятларига кўр-кўрона эргашмасдан, ўзлашма сўзларнинг этимологияси ҳамда тилимиз табиатидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос қоидани жорий қилишимиз лозим.
Эҳтимол, бу қоида шундай бўлар: “C/c ҳарфи ўзлашма сўзларда қўлланилади. У сўз бошида ёки ундош товушдан кейин келса, S/s ҳарфи каби (cirk, lekciya), унли товушдан кейин келса, ts (licey, administraciya) тарзида ўқилади”. Шунда C/c ли ўзлашма сўзларни аслиятга мувофиқ ёзиб, тилимиз табиатига кўра талаффуз қиламиз”.
1-, 2-, 3-bandlar haqida yuqorida yozdim. Chet tillardan kirib kelgan “ц” tovushini aynan shunday talaffuz qilish majburiyatiga ega emasmiz. Chunki bu tovush tilimiz xususiyatiga, fonetikasiga zid. Bu dalillarning asossizligini ko‘rsatish uchun shuning o‘zi kifoya qilishi kerak. Umuman, “ц” ishtirok etgan barcha so‘zlar rus tili orqali kirib kelganini hisobga olsak va bu so‘zlarning asliga, ya’ni etimologiyasiga qarasak, hech biri “ц” shaklida talaffuz qilinmaydi. 4-bandda kelgan misollarning o‘zi buni ko‘rsatib turibdi. Shunday ekan, nega aslidan emas, rus tilidan olishimiz kerak?
Sovet davrida o‘zbek tilini rus tiliga va u orqali kirib keladigan so‘zlarga moslash uchun o‘zbek kirill alifbosiga “ц” harfi kiritilganini unutmaylik. Bu ish 100 yilcha oldin rus-sovet tilshunoslari tomonidan amalga oshirilgan. Demak, chet tilidan o‘zlashgan so‘zlarni qabul qilishimiz oson bo‘ladi degan mantiq bilan tilimizni yana rus tili fonetikasiga tobe qilish aslida mantiqsizlikdir.
Keyingi dalillarga o‘tamiz.
“6) алифбога C/c (ц) ҳарфининг киритилиши кирилл ёзувига ўрганиб қолган катта авлод вакилларининг ҳам лотин ёзувига тезроқ мослашиб кетишига, расмий алифбомизнинг кенг қўлланилишига замин яратади”.
Bu, yuqorida yozganimdek, katta avlodga osonlashtirish uchun yangi avlodni qurbon qilishdan, yana 25 yil orqaga qaytishdan boshqa narsa emas. Qaysidir toifadagi odamlar osonroq o‘rganishi uchun alifboni buzish, shu paytgacha mavjud bo‘lgan xatoni tuzatmaslik yoki tuzatilgan xatoni qayta joriy qilish mantiqsizlik va ilmiy jihatdan xato yondashuv.
“Мабодо, C/c тарафдорларининг юқоридаги далиллари асосли деб топилса ва алифбомизга C/c (ц) ҳарфи қабул қилинса ҳам, бизнингча, рус тили қонуниятларига кўр-кўрона эргашмасдан, ўзлашма сўзларнинг этимологияси ҳамда тилимиз табиатидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос қоидани жорий қилишимиз лозим.
Эҳтимол, бу қоида шундай бўлар: “C/c ҳарфи ўзлашма сўзларда қўлланилади. У сўз бошида ёки ундош товушдан кейин келса, S/s ҳарфи каби (cirk, lekciya), унли товушдан кейин келса, ts (licey, administraciya) тарзида ўқилади”. Шунда C/c ли ўзлашма сўзларни аслиятга мувофиқ ёзиб, тилимиз табиатига кўра талаффуз қиламиз”.
Yuqoridagi yondashuv ham fonetikamiz va imlomizni yanada chigallashtirishdan boshqa narsa emas. “C” harfini ikki xil talaffuz qilishning nima keragi bor? Buning uchun “s” va “ts” harflari bor-ku.
Qolaversa, “c” harfi aholi orasida savodsizlarni ko‘paytirishga xizmat qiladi. Chunki yosh avlod orasida “ц” tovushini farqlolmaydiganlar juda ko‘p, ayniqsa, rus tilini bilmaydiganlar orasida. Ular quyidagiga o‘xshash so‘zlarni xato yozishi mumkin:
Órgatsa—órgaca;
Ketsa — keca;
Kutsa — kuca;
Işlatsa — işlaca.
Yuqorida yozganimdek, “ц” tovushiga ega barcha so‘zlar rus tilidan kirib kelgan. O‘zbekistonliklar esa o‘z ona tilida bexato yoza olishi uchun rus tilini bilishga majbur bo‘lib qolmasligi kerak. Demak, alifboga rus tili prizmasi bilan qarash xato.
Xullas, yangi o‘zbek alifbosiga “ц” tovushi va uni ifodalovchi yangi harfning qo‘shilishini nafaqat tilga xiyonat, balki 25 yil orqaga qaytish deb hisoblayman. Bu O‘zbekiston xalqiga ham moddiy, ham ma’naviy jihatdan qimmatga tushadi.
Aytishlaricha, so‘nggi xulosa Oliy Majlisga taqdim etilgan. Oxirgi so‘zni endi qonunchilar aytadi. Hurmatli deputatlardan masalaga jiddiy yondashib, yuqorida tilga olingan sabablarga ko‘ra, “ц” tovushi va harfiga o‘zbek tili alifbosidan joy bermasliklarini so‘rab qolaman. “C” harfini “ch” o‘rnida ishlatish mumkin.
Behzod MAMADIYEV,
“Buyuk kelajak” ekspertlar kengashi a’zosi, jurnalist