Yaponcha ta’lim tarbiyadan boshlanadi
Bugungi o‘qituvchi ko‘proq izlanishi, ta’limdagi innovatsion jarayonlarni o‘rganib borishi, chet ellik hamkasblari bilan tajriba almashib turishi maqsadga muvofiq. Zero, mamlakatimiz o‘quvchilarining bilimini xalqaro baholash mezonlari asosida sinovdan o‘tayotgan bir vaqtda bu juda ham muhim. Shu maqsadda Namangan viloyat xalq ta’limi boshqarmasi dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan izchil hamkorlik o‘rnatmoqda.
Yaqinda viloyatimiz xalq ta’limi xodimlari qatorida men ham Yaponiyaga bordim. Sayohatimiz davomida kunchiqar mamlakat ta’lim tizimidagi ilg‘or tajribalar va zamonaviy metodlarni o‘rganib qaytdik.
Biz Tokio prefekturasidagi 5 ta obyektda bo‘ldik. Jumladan, Tokioning Nakano hududidagi “Nakano City, Kamisaki Kindergarten” maktabgacha ta’lim tashkiloti, “Kita — Nakano Junior High School” o‘rta maktabi, “Nakano Musashidai” boshlang‘ich maktabi, Suginami hududidagi “Suginami Junior High School” maktabi hamda “Shin-Kyokushinkai” xususiy karate maktabida bo‘ldik. Mazkur muassasalardagi o‘quv jarayonini kuzatib, Yaponiya ta’limidagi yuksak taraqqiyot asoslarini angladik.
Yaponiya ta’lim tizimi 3 bosqichga bo‘linadi. Boshlang‘ich ta’lim 1-sinfdan 6-sinfgacha, o‘rta ta’lim 7-dan 9-sinfgacha, yuqori ta’limga esa 10-11-sinflar yoki kollejlar kiradi. Majburiy ta’lim 9 yillik bo‘lib, davlat konstitutsiyasining 26-moddasida belgilab qo‘yilgan, yuqori ta’limda esa o‘quvchi ixtiyoriy o‘qiydi. Ammo yapon o‘quvchilarining 98 foizi yuqori ta’limda o‘qishni lozim topishadi. Shu bois ta’limning bu bosqichi ham ular uchun majburiydek bo‘lib qolgan. Darslar soat 9:00dan 15:00 gacha haftasiga 5 kun o‘tiladi. Mashg‘ulot 45 daqiqa davom etadi. Darsdan so‘ng barcha o‘quvchilar sport yoki musiqa to‘garagiga boradi. Maktablarda o‘quvchilarning bilim olishi uchun barcha sharoit mavjud. Keng va yorug‘ xonalar, badiiy va elektron kitoblarga boy kutubxonalar, barcha sport anjomlari bilan ta’minlangan sport zallari, suzish havzalari, raqs o‘rganish xonalari va faollar zali, ovqatlanish uchun zamonaviy oshxonalar mavjud. Tozalash ishlarini bog‘chadan boshlab barcha ta’lim muassasalarida bolalarning o‘zi bajaradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar o‘yinchoqlarni yoyib, istagancha o‘ynashi mumkin. Ammo o‘yin yakunida o‘zlari yig‘ishtirib, tarbiyachilarning rahmatini eshitishni istashar ekan. Bu holat boshlang‘ich sinfda ham davom ettirilib, bunga ota-onalar hech qanday e’tiroz bildirmaydi. Bolani mehnatga o‘rgatish yapon xalqining an’anasiga aylanib ulgurgani holda bugun ularning ta’lim jarayoniga ham singib ketgan. Maktablar binosining har bir qavatida rakovinalar bo‘lib, maxsus ilgichlarga har bir o‘quvchining ismi tushirilgan matolar ilib qo‘yiladi va darsdan so‘ng bolalar ular vositasida sinfxonalarni tozalab ketadilar. Hojatxona va zina, bino tashqarisi farroshlar tomonidan tozalanadi.
Ba’zi ta’lim muassasalari bog‘cha, maktab va universitetdan tarkib topgan. Bunday tizim juda yaxshi samara beradi. Davlat maktablarida o‘qish bepul bo‘lib, ota-ona tomonidan faqat tushlik uchun ma’lum miqdorda pul to‘lanadi. Yuqori ta’limda esa maktab oshxonasidan yoki uydan yegulik olib kelib tanovul qilish mumkin. Boshlang‘ich sinfdan yuqori sinflargacha ovqatni suzib olib kelish va idishlarni yig‘ishtirish o‘quvchining o‘zi tomonidan bajariladi.
Yapon maktablarida o‘quvchi jazolanmaydi. Bolada biror muammo paydo bo‘lsa, psixolog va sinf rahbari tomonidan o‘rganilib, holat bo‘yicha tushuntirish ishlari olib boriladi. O‘quvchilar umuman dars qoldirmaydi. Mabodo kasal bo‘lib maktabga kelolmasa, o‘qituvchi uning uyiga borib topshiriqlar beradi va o‘quvchi ota-onasi yordamida mavzuni mustaqil o‘zlashtiradi.
Ta’limda bolaning tarbiyasiga juda muhim deb qaraladi. Tarbiyaga bog‘chadanoq katta e’tibor qaratiladi. Vatanga muhabbat, yurtga sadoqat, kattaga hurmat, tozalik, ozodalik, o‘z-o‘ziga xizmat, birovdan yordam kutmaslik, o‘ziga ishonch va hokazo kabilarni qonunday qabul qilib, unga hamma birdek amal qiladi. Bolaning erkinligi yapon pedagoglari uchun juda muhim sanalib, o‘quvchining darsda o‘ziga qulay tarzda o‘tirishiga imkon beriladi.
Boshlang‘ich sinf xonalari juda keng bo‘lib, bir tomonida bir kishilik parta va stullar, ikkinchi tomonida esa gilamlar bo‘ladi. O‘quvchi ixtiyoriga qarab darsda o‘zi uchun qulay joy tanlaydi. Istasa, partada o‘tiradi, istasa, gilam ustida o‘tirib yoki yotib topshiriqlarni bajaradi. “Qanday holatda bo‘lsa ham o‘quvchi mas’uliyat bilan darsga quloq solib, bilim olishi muhim”, deydi yaponiyalik muallimlar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari 1-2-sinfda barcha fanlarni o‘zlari o‘tadi, ya’ni o‘quvchi maktabga moslashib olgunga qadar. 3-sinfdan esa bu vaziyat o‘zgarishi mumkin. Ta’limning bu bosqichida 8 ta fan bo‘lib, bizdagidan farqli tadbirlar uchun “senariy dars” ham fan sifatida kiritilgan. 3-sinfdan boshlab laboratoriya mashg‘ulotlari ham qo‘shiladi. Boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilar uchun maktablarda alohida kutubxona mavjud. Ba’zi maktablarning boshlang‘ich sinf kutubxonalarida 10000 dan ortiq, ayrimlarida esa 32000 gacha bolalar adabiyoti bor. O‘quvchi kutubxonada o‘qigan kitobining mazmunini oq qog‘ozda rasm va qisqa matn orqali aks ettirib, yo‘lakka ilib qo‘yadi.
Yaponlar kitobxonlikka katta e’tibor qaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi haftada 2 ta kitob o‘qiydi. Kutubxona formulyarini o‘quvchi o‘zi to‘ldiradi. Vaqti-vaqtida kutubxonachi muhr bosib qo‘yadi. Boshlang‘ich sinflar uchun o‘qish fanining ayrim darslari kutubxonada o‘tiladi. Maktab kutubxonasi kitoblar, gazeta va jurnallar bilan davlat budjeti hisobidan ta’minlanadi.
Maktablarda o‘quvchilar uchun forma joriy qilingan, o‘qituvchilar esa bundan mustasno. O‘quvchi formasi ota-ona tomonidan olib beriladi. O‘qituvchi esa o‘ziga qulay kiyimda kelib, dars beradi.
Maktabda tarbiya olti yo‘nalishda beriladi:
— mas’uliyat;
— hurmat;
— mehribonlik;
— haqgo‘ylik — adolat;
— to‘g‘riso‘zlik;
— fuqarolik.
O‘quv yili-aprel oyida boshlanib,-dekabrda 2 hafta, martda 2 hafta va-iyuldan-avgustgacha 2 oy ta’til beriladi.
O‘qituvchilar haftada 2 kun dam olib, ta’til vaqti muntazam sport to‘garagiga qatnaydi. Yaponiya ta’limi amaliy bilimlarga tayanadi. Har bir narsa amalda bajarilib, ko‘rsatib beriladi va o‘quvchi ham buni bajarishi lozim bo‘ladi. Bu jarayon bog‘chadan boshlanadi. Masalan, bolalar oshxonada ovqat tayyorlashni — qozonga tayyor mahsulotlarni ketma-ketlikda solishni o‘yinchoqlar yordamida o‘rganadi. Do‘konda xaridor va sotuvchining muomala madaniyatini va shunga o‘xshash vaziyatlarni amalda bajaradi va ko‘nikma hosil qiladi.
Boshlang‘ich sinf xonalarining aksariyatida eshikning orqa qismida o‘quvchilarning rasmlari ilinib, haftalik vazifa, ya’ni sinfdagi lavozimlari qayd etib boriladi. Qaydlar afta o‘zgarib turadi. Bundan tashqari, o‘quvchining kunlik qiladigan ishi aks etgan. Ya’ni ertalab kelib, do‘stlari bilan salomlashishi, darsga tayyorlanishi, shu kuni o‘tiladigan fanlar orasida tushlik qilishi, tanaffus va hokazolar rasmlar orqali ifodalangan.
Kompyuter savodxonligi bog‘chadan shakllanib, boshlang‘ich sinfda bu yangilik sifatida qabul qilinmaydi. O‘rta ta’limga kelib esa ayrim fanlardan o‘quvchilar gazeta va jurnal tayyorlashadi. O‘quvchining nafaqat kompyuter savodxonligi, balki ijodkorligi, fikrlashi va dunyoqarashi kengayadi, shakllanadi. Maktablarda har ikki o‘quvchiga bitta kompyuter to‘g‘ri keladi.
O‘qituvchi va o‘quvchilar maktabda telefondan foydalanmaydi. Mabodo o‘qituvchiga juda zarur bo‘lib qolsa, direktor ruxsati bilan maxsus joyga kirib gaplashib, yana o‘qituvchlar xonasiga telefonini qo‘yadi. Har bir maktabning kirish qismida poyabzal almashtirish uchun maxsus joylar bo‘lib, kelgan odam oyoq kiyimini shippakka almashtiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun maxsus bosh kiyimlari joriy qilinganining ham sababi bor. Bunday qalpoqdagi o‘quvchiga ko‘chadagi barcha avtoulovlar yo‘l beradi.
Har bir o‘quvchi 1-sinfdan boshlab biror cholg‘u asbobi chalishni o‘rgana boshlaydi. Musiqa asboblari har bir o‘quvchiga yetadi. Boshlang‘ich sinfni bitirgunga qadar kamida bir yoki ikkita cholg‘u asbobini chalishni o‘rganish shart. Bolalar nota bilan bemalol ishlay oladi. Sport va musiqaga qiziqish yuqori bo‘lgani sababli, bu fanlardan to‘garaklar muntazam olib boriladi.
Nakanoda 22 ta boshlang‘ich va 10 ta o‘rta maktab, 2 ta bog‘cha faoliyat yuritadi. Maktab o‘qituvchilari uchun malaka oshirish institutlari yo‘q. O‘qituvchi o‘z ustida mustaqil ishlaydi. Har 10 yilda imtihon o‘tkazilib, muallimlar sertifikatini himoya qiladi. Agar sinovdan o‘tolmasa, boshqa o‘qituvchilik qila olmaydi. Shuning uchun yaponiyalik pedagog izlanishdan, rivojlanishdan to‘xtamaydi. Davlat ta’lim standarti har 10 yilda o‘zgartiriladi. Har bir ta’lim muassasasining o‘z ta’lim standarti mavjud. DTSning asosiy maqsadi ta’lim bilan birga sog‘lom turmush tarzini shakllantirishdir. DTS orqali nimaga erisha olaman, qanday o‘rganaman, qanday o‘rgataman kabi savollarga javob olish mumkin.
O‘qituvchilarni ishga olish hududiy ta’lim boshqaruvi organi tomonidan amalga oshirilib, nomzod imtihondan o‘tadi va ta’limning rivoji uchun fikr ham beradi. Yangi pedagoglar dars kuzatish uchun kirib, tajriba oshiradi. Ish stajiga qarab oylik maoshi ko‘tarilib boradi.
Ruxsora TO‘YCHIYEVA, Norin tumanidagi 30-maktab o‘qituvchisi