Хатонинг кичиги бўлмайди
Она тилимиз тақдирига ҳамиша ва ҳар қачон қайғуришимиз, куюнишимиз лозим. Баъзан биздан кичик хато ўтибди маъносида узрхоҳликлар эшитишга тўғри келади. Кечирим сўраш яхши, лекин хатонинг кичиги бўлмайди. Кичик хатолар каттасига йўл очиб бериши мумкин.
Кейинги пайтлари нашрлар, эшиттириш, кўрсатувларда услубий, имловий, тиниш белгилар қўйишдаги хатоларга ортиқча эътибор берилмаяптими, бунга кўникиб қолмаяпмизми, деган хавотир кўпроқ ўйлантираётир, безовта қилаётир. “Ҳ” билан “х”ни фарқламаслик, ҳатто бўғин кўчиришда “нинг”ни ажратиб ёзиш, пунктуация белгиларига нописандлик гуручдан чиққан тошдек тишга — асабга қаттиқ тегаётир. Номзодлик, магистрлик диссертациялари, битирув-малакавий ишларида анча-мунча грамматик хатоларга йўл қўйилган бўлса-да, “Бундай жузъий нуқсонлар ишнинг умумий қимматига жиддий таъсир кўрсатмайди” қабилида “суваб” кетишлар оз эмас. Айрим телекўрсатувлар титрида “Биз очилдик, янада уйингизга яқин бўлдик” қабилидаги чорловларни ўқиган хўрандаларни егулик, ичкиликлар хили кўпроқ қизиқтиради, шекилли. Телефондаги алмойи-алжойи гаплар, бўтқа иборалар, лотин алифбосида юборилган SMSлардаги “йўқ” ўрнига “юк”, “кўз” ўрнига “куз” ёзилишини-ку қўяверинг. Тилимиз жонкуярларидан Омонулла Мадаев газетада “Она тили ҳар бир халқ учун муқаддасдир” деган ўткир танқидий мақола билан чиққанди. Бир йиғинда 9 та хатога йўл қўйилиб, “лутфан таклиф” қилинган тўйхатни кўрсатди. Ўша мажлисдан кейин метрога тушиб, “Бодомзор” бекатидан чиқиб, Амир Темур кўчасининг нариги томонига ўтиб, юз эллик метрлар юриб бинолар пештахталарига эътибор бердим. Ёзувлар чиройли, кечалари порлаб туради, деярли тўқсон фоизи рус, инглиз тилларида, 19 хилда суратга тушиш мумкинлиги, “Салон красоты”нинг соч бўяш, ўстириш, хина қўйиш, қулоқ тешиш, тирноқ олиш, таржима, ўқув маркази, қурилиш ишлари – йигирмага яқин хизмати рус тилида, анча-мунча лавҳалар инглиз тилида. Хайрият, почта бўлимидаги ёзув, бир-икки унниқиб кетган шиор, дорихона, “Ҳамкорбанк”нинг тасма бўйлаб айланиб турадиган рекламаси ўзбекча экан. Қаршида “Интерконтинентал” меҳмонхонаси. Сайёҳлар, қўноқлар кўришлари, ул-бул олишлари мумкин, лекин лоақал бир неча сўзимизни билиб кетгани яхши эмасми? Ҳафсалам пир бўлиб, ўнгга – Боғишамол кўчасига бурилдим. Биринчи учратганим икки реклама бўлди: “Домашняя выпечка” ёнида “Хозмаг. Все для быта, ничего не забыто”. Қани нарвон бўл¬саю, чиқиб кесатиқ билан қўшиб қўйсам: “Кроме узбекского языка”. Тўғри, баъзан матбуотда танқидий мақола, луқмалар берилиб, эфир, экрандан қаттиқ-қуттиқ гаплар айтилиб туради, лекин натижа қани?
СамДУ филология факультетида ўқиганимизда, кекса, сочлари оппоқ татар домламиз, доцент Сулаймонов ўзбек тилида чиройли, соф гапирар, грамматика қоидаларини эринмай тушунтирар, вергул гапнинг разъезди, нуқта – бекати, уч нуқта – коса тагида нимкосаси, қолганини топиш ўзингизга ҳавола дерди; диктант, иншо ёзаётганимизда “Тирноқ, қавсни ёпишни унутманглар, гапингиз шамоллаб қолмасин”, дея ҳазил қилар, кейин жиддий йўсинда ўтмишдаги ҳукмдорларнинг “Аяш мумкин эмас осиш” деган буйруғи кўчирилганда, бир вергул инсон тақдирини ҳал қилиши мумкинлигини эслатиб ўтар, сабоқлари ёдимизда муҳрланиб қоларди.
Билмадим, кейинги пайтлари мактаб, академик лицей, олий ўқув юртларида грамматика қоидалари кам ё бўш ўқитиляптими ёки бошқа сабаби бормикан? Фоторадар чиққандан кейин йўл ҳаракати қоидаларига риоя қилмайдиган ҳайдовчилар бир-икки жаримага тушгач, ҳушёр тортиб қолишди. Тилга муносабатда ҳам жиддийроқ нарса ўйлаб топиш керакмикан?.. Ўқиш, иш жойларида вақти-вақти билан диктант, иншо олиб, савод, савияни текшириб туриш самарали воситалардан. Олим, адиб, мутахассисларимиз тил муаммоларига кўпроқ, жиддийроқ эътибор беришса, “Тил ва эл” (П.Қодиров), “Сўз латофати” (Э.Воҳидов) каби мазмундор, мароқли китоблар, мисолларга бой тадқиқотлар кўпроқ ёзилса, нашр этилса, деймиз.
Сайди УМИРОВ, филология фанлари номзоди, доцент