Бола нутқидаги прагматик тўсиқ мулоқот жараёнида турли тўсиқларни келтириб чиқаради
Инсон муайян ижтимоий муҳит таъсирида тарбия топади. Лисоний ижтимоийлашув жараёнига киришаётган бола адабий, жонли тил меъёрларидан фойдаланар экан, нутқий хатога йўл қўйилиши катталарга яққол сезилади. Сўзловчи нутқида акс этган хатоликлар прагматик тўсиқ пайдо бўлаётганидан далолат беради. Нутқ юзага келиши ва идрок этилиши билан боғлиқ масалалар талқинида бу ҳодиса алоҳида ўрин тутади. Прагматик тўсиқ кўпинча талаффуз меъёрларига амал қилмаслик, сўзларни ноўрин қўллаш билан боғлиқ бўлиб, луғавий бирликлар маъносини тушунмаслик натижасида келиб чиқади.
Кузатувларга кўра, прагматик тўсиқ мактабгача ёшдаги болалар ва бошланғич синф ўқувчилари нутқида кўзга аниқ ташланади. Боланинг луғат захираси жадаллик билан бойиб борса-да, у кундалик мулоқотда лисоний воситаларнинг аксариятини бирдан тўлиқ ўзлаштириб ололмайди. Тадқиқотчилар бу жараённи икки жиҳатдан ўрганадилар : болалар нутқида прагматик тўсиқнинг юзага келиш сабабларини аниқлаш; боланинг ўзгалар нутқи, унинг бирор бўлагини прагматик тўсиқ сифатида қабул қилиши. Ҳар икки ёндашувни таҳлил қилиб кўрамиз.
Бола нутқида тингловчи учун прагматик тўсиқ юзага келишига сўзларнинг орфоэпик меъёрга зид ҳолда талаффуз этилиши, сўзни ноўрин қўллаш, индивидуал окказионализм (вазиятдан келиб чиқиб, кўчма маънодаги сўзларни қўллаш), нутқ объекти ҳақида билимга эга бўлмаслик, бола ва унинг мулоқотдоши ўртасидаги ижтимоий муносабатлар, ҳудудий ўзига хослик имкон яратади. Адабиётшунос олим Абдулла Улуғов таъкидлаганидек, “Болалар борлиқни жуда-жуда билгиси келади. Уларнинг қалбида дунё сир-синоатларини эгаллаш истаги жўш уриб туради. Шундан болаларнинг бийрон-бийрон саволлари ота-оналарини ҳамиша довдиратиб қўяди. Катталар эса ҳеч қачон ўз ожизлигини тан олгиси келмайди. Улар забунликларини яшириш учун “Ўчир овозингни!”, “Тилингни тий! Жим ўтир!” дея дағдаға қилишади. Улғаяётган вужуд бу таҳдиддан, албатта, чўчиб тушади. У қўрқув қуршовига қайта дуч келмаслик учун мурғак табиатидаги ғаройиб ҳиссиётлар оқимини мажбурлаб тўхтатишга жон-жаҳди билан уринади. Кўнглини, фикрини ўстириш учун лозим бўлган қувватларини тилини тийишга, истакларини тўхтатишга сарф этади. Бу эса, албатта, хунук оқибатларга замин ҳозирлайди”.
Дарҳақиқат, айрим кичкинтойларнинг катталар олдидаги хавотири, қўрқуви, ҳадиксираши нутққа жиддий таъсир кўрсатади. Бундай вазиятда уларнинг сўз бирикмаларини чала талаффуз қилиши, дудуқланиб қолиши кузатилади. Бу ҳолат нутқда айнан прагматик тўсиқнинг юзага келишига сабаб бўлади. Масалан:
— Мен бу ерда сенинг муаллимангман, шуни унутма! — деди Муҳаббат опа Акрамга.
— Хўп, энди унутмайман, му …
Акрам ойисини “муаллима опа” деса ҳам кулги бўлишини сезди-ю, “ му” деганича тили тутилиб, тўхтади (П.Қодиров. “Акрамнинг саргузаштлари”).
Боланинг ўзгалар нутқи ёки унинг бирор бўлагини прагматик тўсиқ сифатида қабул қилиши яна ҳам долзарб масалани олдимизга қўяди. Мактабгача ёшдаги ўғил-қизлар даставвал кундалик мулоқотда фаол қўлланадиган лисоний бирликларни ўзлаштиради. Бироқ ҳали ўзлаштирилмаган, аммо нутқий мулоқот жараёнида қўлланиладиган лексик бирлик у учун нотаниш ва тушунарсиз ҳисобланади. Илк бор эшитилган бирлик унинг тасаввурида прагматик тўсиқ ифодачисига айланиб, боланинг диққат-эътибори тушунарсиз бирликка қаратилади. Ўз-ўзидан бу ҳолат ахборотнинг тўғри англанишига тўсқинлик қилади. Мактабгача ёшдаги болалар учун суҳбатдоши нутқида қўлланган фразеологик бирликлар ҳам прагматик тўсиқ вазифасини бажаради. Бу ҳолат уларда фразеологик захиранинг анча чекланганлигини кўрсатади. Қуйидаги матнга эътибор қаратамиз:
— Буважон! Нима бўлди? Мазез бўмяптими?
— Йў, мазам жойида, фақат ўй ўйлаб ўйимга етолмаяпман.
— Нималарни ўйлаяпсиз?
— Ҳе-ей, беш кунлигим борми-йўғми , бажаришим керак бўлган ишларнинг сон-саноғи йўқ.
— Атиги беш кунми? (Р.Муҳаммаджонов. “Чол ва набира”).
Кўринадики, бола умрнинг қисқалиги, охиратга ишора қилувчи фразеологик ибора маъносини англаб етмагани боис, кутилмаган савол орқали ўзига хос нутқий вазиятни юзага келтирмоқда. Бундай ҳодисалар нафақат тарбияланувчи, ҳаттоки катталар учун ҳам нутқда турли мураккабликларни вужудга келтиради. Бироқ болалар муаммо ечимига тезкорлик билан жавоб ахтарадилар. Уларнинг катталар теран англаб етувчи терминларни ўз билганича талаффуз қилиши турли вазиятларга сабаб бўлади.
Болалар эллипсис (нутқ унсурларидан бирининг тушириб қолдирилиши)га учраган нутқий қўлланишларни ҳар доим ҳам аниқ идрок этавермайди. Шунинг учун ҳам эллиптик акт кўринишлари илк ёш даврида нутқ мазмунининг теран идрок этилишига тўсқинлик қилади. Натижада бола катталарга ҳайратомуз саволлар билан мурожаат қилади. Масалан:
— Қўйвормайсиз-а?
— Қўйвормайман.
— Шунақами?
— Шунақа.
— Бўмасам, уйингиздан қочиб кетаман.
— Чинданми?
— Чиндан.
— Унда мани ким кўмади?
— ... Нима? Кўмади? Ахир, сиз ҳали тириксиз-ку! (Р.Муҳаммаджонов. “Тангалик болалар”).
Диалогда қўлланилган “Унда мани ким кўмади?” жумласига “вафот этганимда” сўз бирикмаси қўшиб айтилганида эди, бола қийин тушунадиган шарт-шароит юзага келмас эди.
Катталар бола тасаввури ва нутқини тўғри шакллантиришга эътибор қаратишлари керак.
Мунаввара ҚУРБОНОВА,
Алишер Навоий номидаги ТошДЎТАУ “Ўзбек тилшунослиги” кафедраси доценти, филология фанлари доктори
Орифа ХУДОЙБЕРДИЕВА,
шу кафедра тадқиқотчиси