SUMALAK ASLIDA “SE MALAK”MI?



Qish fasli o‘z poyoniga yetar ekan, ilk maysalar yer bag‘rini yorib chiqishni boshlaydi. Kurtak yorayotgan mitti, pushti gullar va kulayotgan momaqaymoq ifori ko‘klam faslining tarovatini ulashadi. Tongda qushlar sayrashi xushxabar eltgan elchi kabi ko‘ngillarni xush aylaydi. Qish qirovi erimasdanoq, doshqozonlarda sumalak qaynaydi. Yanvar oyi yakuniga yetmay, bozor rastalarini bezaydi. Sumalak yeyish jonning rohati-yu, ammo uni tayyorlash mushkul ish va bu hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. 

Sumalakning o‘tmishi asrlar osha uzoq tarixga borib taqaladi. Kim tomonidan, qachon, birinchi marta qanday tayyorlanganligi xususida turli rivoyatlar yuradi. Biroq sumalak tarixi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Bu degani ba’zi cho‘pchaklarga ishonish kerak ekanligini anglatmaydi. Chunonchi, xalq orasida yuradigan bir rivoyatga qaraganda, qadim zamonlarda bir ayol yolg‘iz, ikki farzandi bilan yashar ekan. Bir kuni och qolgan bolalari uchun ovqat pishirish tadorigini ko‘rsa, uyda aytarli hech nima yo‘q emish. Ammo ro‘zg‘oridan topgani suv, un va bir hovuch bug‘doy bo‘libdi. Bu masalliqlarni bir qozonga solib, tagiga olov yoqibdi. Shu bilan bolalariga andarmon bo‘lib, qozondagi ovqat butkul yodidan chiqibdi. Shu tun osmondan uch farishta tushib, pishirishni oxiriga yetkazgan emish. Shundan keyin “sumalak” – “uch farishta” atamasi kelib chiqqan ekan. Ammo Mahmud Koshg‘ariy­ning “Devonu lug‘otit-turk” asarida qayd etilishicha, qadimgi turkiy tilda suma – ivitilgan bug‘doy nomi. Uni quritib tuyiladi. So‘ng undan ugra osh va non qilinadi. Sharbat uchun qilingan, undirilgan arpa uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Ushbu so‘zga eski o‘zbek tilida kichray­tirish ma’nosini anglatuvchi -lak qo‘shimchasi qo‘shilgan va bugungi kunda suma­lak o‘laroq ishlatiladi.

Taassuflar bo‘lsinki, kichik bir to‘qima hikoyaga necha asrlardan beri hech o‘zga­rishsiz ishonib kelinmoqda. Shu yo‘sinda turli bid’atlarga ham yo‘l qo‘yilmoqda. Din ulamolari ham bot-bot taomni ilohiy­lashtirish xato ekanligini ma’ruzalarida ta’kidlab o‘tishadi, halol rizqdan pishirilgan har qanday taom barokatli, tanga shifo bo‘ladi.

Rostini aytganda, qish bo‘yi sovuq yoq­may, o‘zini ichkariga uravergan odamlar uchun sumalak sayllari ayni muddao. Qor ostida tura-tura, bahor payti quyoshni ko‘rgan boychechakdek ranglariga rang qo‘shiladi, yana bir karra ko‘ngillari shod bo‘ladi. Ayozda tabiiy, barra mahsulotlardan oylab uzilib qolganlar uchun sumalak darmondori hisoblanadi. Bug‘doy unidan tayyorlanganligi sababli unda ko‘plab vitaminlar, ayniqsa, B guruhi vitaminlari ‒ temir, magniy, fosfor va rux mavjud. Hamda oqsil, E guruhi vitaminlari ham uchragani bois, bu tansiq taom koni foyda. 

Mutaxassislarning tavsiya berishlaricha, sumalak kovlash qish bo‘yi mehnatdan to‘xtagan, uvishib qolgan mus­kullar harakatlanishi, yig‘ilib qolgan tuzlarni eritish uchun voqean, tabiiy mashq hisob­lanadi. O‘z-o‘zidan harakatdagi mus­kullar yurak-qon tomir tizimi ishlashini yaxshilashga olib keladi.

Afsuski, sumalak sayli uni pishirish qan­chalik zavqli, ayniqsa, foydali ekanligiga qaramay, tayyorlash jarayonida ilmsizlik sabab ba’zi xurofot va xatoliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Masalan, sumalak kovlayotganda niyat aytish, uning ichidan chiqqan toshchalarga omad ramzi sifatida qarash, ertalab doshqozonning usti ochilganda paydo bo‘lgan allambalo naqshlarga qarab fol ochish kabi bid’atlar odatiy hol bo‘lib qolgan.

Javohir NE’MATOV,

O‘zDJTU talabasi