Johillikka qachon barham beramiz?

“Ilmni Chindan bo‘lsa ham borib olinglar”, deyiladi hadisi sharifda. Najot ilmda ekanligi, inson aql-u zakovati bilan o‘z baxtini yaratishi, porloq kelajagini qurishini ne-ne ulug‘ allomalarimiz ta’kidlagan. Qolaversa, keyingi yillarda fan-texnologiyaning rivojlanib, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmas, mo‘jizanamo narsalarning yaratilayotgani va bunga asosan bilim zamin bo‘layotgani ham hammaga ravshan.

Biroq gap shundaki, ayrim toifadagi otalar ko‘ngli o‘qishga moyil, qo‘lidan kitob tushmaydigan, orzulari bir jahon qizlarining yo‘liga to‘siq bo‘lib, maktab tugar-tugamas ularni turmushga uzatish payida bo‘lishi, go‘yoki bu bilan o‘z qizlarini baxt go‘shangasiga kuzatishlari nodonlik, jaholatdan o‘zga narsa emas.

Urgut tumanining chekka qishloq­laridan birida, tog‘li hududdagi bir maktabda o‘qituvchilik qilaman. Bu ziyo maskanida qobiliyatli, iqtidorli, a’lochi o‘quv­chilar juda ko‘p. Ammo ular orasida keyinchalik o‘qishni davom ettirish, oliy ta’limda tahsil olishga garchi xohishi bo‘lsa-da, imkoni yo‘q qizlar borligining guvohi bo‘lib, achinib ketdim. Yaqinda shunday qizlardan biri o‘ninchi sinf o‘quvchisi Shahlo bilan suhbatlashib, ­uning o‘y-fikrlarini yozib oldim. Marhamat, siz ham bu qizning ko‘ngliga bir quloq solib ko‘ring-a:

“Xudo xohlasa, kelasi yili o‘n birinchi sinfni tugataman. Maqtanchoqlik bo‘lsa ham haq gapni aytay: o‘qishlarim a’lo, birorta ham “to‘rt”im yo‘q. Bundan tashqari, rasm chizish, she’r yozishga qiziqaman. Chizgan rasmlarim bir necha bor maktab miqyosida, tumanda bo‘lib o‘tgan ko‘rik-tanlovlarda e’tirof etilgan. Ko‘pchilik qobiliyatli ekanimni aytishadi. Ayniqsa, ona tili o‘qituvchimiz, maktab direktorimiz bu borada ko‘p ta’kidlashgan. “Sendan umidimiz katta. Maktabimiz yulduzi, qishlog‘imizning kelajagisan” deb alqash­gan, yuragimga umid nurini indirishgan. Garchi bu e’tiroflar, olqishlar, xush gaplar ko‘nglimga yoq­sa-da, menda havoga ko‘tarilib to‘zg‘igan hovurday yo to‘kilib, bir qatra qolmay qurigan suvday taassurot qoldiradi. Chunki bir dahshatli haqiqat bor. Qanchalar iste’dodli bo‘lmay, kelajakda ilm olishim uchun yo‘llar to‘silgan. Sababi, ota-onam qiz bola bo‘lganim, yana xo‘jalar urug‘idan ekanligim uchun yakka o‘zim qishlog‘imizdan chetga, shaharga chiqishimga yo‘l qo‘yishmaydi. Bu bir men emas, men kabi xo‘jalar urug‘idan bo‘lgan barcha a’lochi, OTMda o‘qishni davom ettirishni istagan qizlarning qismati. Axir har bir inson (o‘g‘ilmi, qizmi) ilm olishi, o‘z xohishidagi kasbni egallashi, ne orzu-umidlari bor – erishishga haqli emasmi? Nahot qiz bolaligim, yana urug‘imizning xo‘ja ekanligi ilm ­olishni davom etti­rishga to‘siq bo‘lsa? 

Oilada kenja farzandman. Ikki opam, bir akam bor. Opalarim ham maktabni 5 baholarga bitirishgan. To‘ng‘ich opamning maktab shahodatnomasini ko‘rganimda ko‘zlarim quvnaydi. Hamma fandan baho­lari a’lo. Shunday bo‘lsa-da, uning o‘qishiga otam ruxsat bermagan. Shu ko‘yi bechora opam qishlog‘imizdagi bir yigitga turmushga chiqib, ro‘zg‘or yumushlariga bandi bo‘ldi, orzu-umidlari so‘ndi.

Uning qismati keyingi opamda ham takrorlandi. U ham maktabni namunali baholarga bitirib, to‘y bo‘ldi. Biz­ning urug‘da shunday taomil bor: qiz bolaning uyiga u o‘n birinchi sinf­ga o‘tar-o‘tmay sovchilikka boriladi va mabodo qizning uyidagilariga uni so‘rab kelgan odamlar, bo‘lajak kuyov ma’qul bo‘lsa, boshi bog‘lanadi(non sindiriladi) va bir yilga bormay to‘y o‘tkaziladi. Qizning boshi “bog‘landimi”, tamom, uning erki endi bo‘lajak turmush o‘rtog‘ining ixtiyorida bo‘ladi. Afsuslar bo‘lsinki, aksariyat xo‘jazoda yigitlar ham o‘z opa-singillari, rafiqalarining ilm olishini istamaydi. Qishlog‘imizdagi xo‘ja urug‘iga mansub aksariyat otalar, erkaklar o‘z qizlarining o‘qishga bo‘lgan rag‘batlarini so‘ndirib, ularning bilim olishni davom ettirishiga imkon bermaydi. Shu taxlit xo‘jazoda qizlar umumiy o‘rta ta’lim darajasida qolishadi. Shu bilan shu paytga qadar emin-erkin yurgan xo‘jazoda qizlar yo‘liga “shlagbaum” tushirilib, erk yo‘li berkiladi. Maktabni tugatgan qizlar turmush ikir-chikirlariga asir bo‘lishadi va shu ko‘yi umrlarini o‘tkazishadi. Ular “Hayot shu ekan, taqdirimizga bitilgani bundan ortiq emas ekan”, deya jimgina turmush yumushlariga sho‘ng‘ib ketadi.

Maktabni tugatib, OTMda o‘qiyotgan, turli kasb­larni egallayotgan qizlarga havasim keladi. Ular o‘z orzu-umidlariga erishish uchun muttasil kurashadi, o‘z kelajagini quradi, baxtli hayot kechiradi. Ularga hech kim(hatto ota-onasi ham) qarshi chiqmaydi. Negaki, ilm yo‘li doim porloqligi, u insonni baxtga eltishini va kelajagi borligini anglashadi hamda buni boshqalarga ham tushuntirishga urinishadi. Faqat bizning qishloq odamlari, oila posbonlari, otalar tushunmaydi yo tushu­nishni istamaydi.

Bir kuni ayni shu xususda otamga yurak hovuchlab so‘z ochganimda u aqalli eshitishni xohlamadi. “Bu haqida bir gapirding, ikkinchi eshitmay”, deb og‘zimga urdi. Onamga dil yorsam, mendan ko‘zlarini olib qochdi. Uning ojizligi, nochorligi, qo‘lidan hech bir ish kelmasligini fahmlagandan keyin boshqa bu haqida og‘iz ochmadim. 

Nahot mening kelajagim yo‘q? Nahot iste’dodi, bilimi, qiziqishlari-yu qobiliyatlarini turmushning ikir-chikirlariga bo‘shatib bergan, ro‘zg‘orning odatiy yumushlari, mol-hol kabi mayda tashvishlarga o‘ra­lashib qolgan opalarim va ularga o‘xshagan minglab bilimli, qobiliyatli elatdoshlarim, xo‘jazoda qizlar sin­gari men ham bir yil o‘tmay o‘z orzu-umidlarim, yorug‘ niyatlarim, ezgu maqsadlarim bilan manguga xayrlashsam? Axir bu adolatdanmi?

Bolaligimdan o‘qituvchi bo‘lishni niyat qilganman. Shu yo‘lda ustozlarim, muallimlarning sabog‘ini olib, ularning topshiriqlarini bajarib kelyapman. Bundan tashqari, kitobxonlikni kanda qilmayman, muttasil izlanishdaman. Shuncha urinishlar, sa’y-harakatlar bir kun kelib sarob bo‘lib chiqsa, qadam qo‘ygan yo‘limning oxiri berk bo‘lsa, bundan og‘iri bormi? 

Boshim qotgan. OTMda tahsil olishni juda-juda istayman. O‘qituvchilik qanchalar sharafli kasb ekanligi, oliy ma’lumotli bo‘lish istagi meni tinch qo‘ymayotganini ota-onam, kattalarga tushuntira olmayotganim meni azoblayapti. Nahot qiz bolaligim, xo‘jazodaligim oyog‘imga tushov bo‘lsa?!”.

Mana, azizlar, niyati yorug‘, umid-orzusi bir dunyo, biroq ko‘ngli o‘ksik bir o‘quvchi qizning kechinmasi bilan tanishdingiz. Johillig-u nodonlik qurboniga aylangan bu kabi qizlar oramizda, afsuski, yuzlab, ming­lab topiladi. Hozir mustaqil mamlakatimizda olib borilayotgan odilona siyosat, ijtimoiy tamoyillarning bir bandi bo‘lmish – yoshlar, xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash, jamiyatda o‘z o‘rnini topishi uchun turli imkoniyat va shart-sharoitlardan foydalanish o‘rniga bu kabi ojizalarning yo‘lini to‘sib, o‘z biqiq dunyosiga berkingan, jaholat botqog‘idan chiqmay qolgan ayrim tuban kishilarning johilligi, kaltafahmligi bir niholning nobud bo‘lishiga sabab bo‘libgina qolmay, jamiyat taraqqiyoti va rivojiga ham salbiy ta’sir etmoqda. 

Najot faqatgina ilmda! Afsuski, buni anglab yetish u yoqda tursin, tushunishni istamagan, istamaydigan aqli kalta, nodon, johil ota-bobolarning borligiga nima deysiz?

Umid ALI,

Urgut tumanidagi

98-maktabning ona tili va adabiyot

o‘qituvchisi