Harold Albert Lamb: Bobur the tiger

Harold Albert Lamb AQSHning Nyu-Jersi shtatidagi Gudzon daryosi atrofida – bog‘-rog‘larga burkangan Alpayn qishlog‘ida 1892-yil 1-sentabrda dunyoga kelgan. Boburning haqiqiy ixlosmandi, muxlisi bo‘lgan Lamb Amerikaning Kolumbiya universitetida ishlab yurgan vaqtlari ushbu tarixiy asarni yozadi. Mazkur asar shu mavzuda yozilgan kitoblar orasida alohida o‘rin tutadi. “Bobur – Yo‘lbars”ning yaratilishi uchun muallif juda ko‘p izlanishlar olib borgan, ko‘plab ma’lumotlarni o‘zaro qiyoslab ularga xolisona yondashgan, to‘g‘ri xulosalar chiqargan, “Boburnoma”ning yo‘qolgan sahifalaridagi ma’lumot­larni o‘sha davrda yozilgan asarlar asosida to‘ldirishga harakat qilgan va o‘z mulohazalarini ravon va qiziqarli uslubda bayon etishga muyassar bo‘lgan. Harold Albert Lamb “Bobur – Yo‘lbars” kitobining “Kirish so‘zi”da “Boburning xotiranomasi deyarli besh yuz yil avval yozilgan bo‘lsa-da, u dushman ortidan quvib, yoxud dushman ta’qibidan qochib charchagan onlarda egardan tushib, chodir yonidagi gul­xan atrofida o‘tirib so‘ylab berayotgan hikoyadek taassurot qoldiradi. Uning batafsil bayon etilayotgan voqealardan yevropaliklarning “go‘zal Sharqni o‘z mulkiga aylantirish” niyatidagi Hindistonga kelishi arafasida bu o‘lkada hukm surgan vaziyat haqida to‘la tasavvur qilish mumkin” deb ta’rif beradi. Kitobda Toshkent, Samarqand, Hisor, Chag‘oniyon, Kobul, Agra, Dehli shaharlari to‘g‘risida qiziqar­li faktlar keltirilishi bilan birga, Bobur va uning ahli ayoli, farzandlaridan tashqari Xoja Ahror Valiy, Ali­sher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Kamoliddin Behzod, Binoiy, Umarshayx mirzo, Yunusxon, Shayboniy­xon, Badiuzzamon mirzo, Muzaffar mirzo va boshqa tarixiy shaxs­lar haqida ma’lumotlar berilgan. Asarda Bobur hayotiga oid juda ko‘p qiziqarli fakt­larga urg‘u berilgan. Deylik, Hirot shahrida mehmon bo‘lgan shoh-shoirning haqiqiy ustozi Alisher Navoiy va u yashagan shaharning Zahiriddin Muhammad Bobur bilan bog‘liq ma’lumotlari bilan Harold Albert talqinida tanishsak: “Aslida Hirot sharqiy Florensiyadan qolishmasdi. Yigirma kun davomida Bobur uning kishini lol qoldiradigan mahobatli inshootlari-yu ularga mahorat bilan ishlangan san’at asarlarini ko‘rib ko‘ngli zavq-shavqqa to‘ldi, san’at va go‘zallikka bo‘lgan chanqog‘ini biroz qondirganday bo‘ldi”. Shu tariqa o‘zbek davlatining tari­xiy poytaxtini o‘z mamlakatining katta shaharlariga qiyoslagan Lamb o‘z o‘rnida o‘zbek allomalari ijodini, tilini ham Yevropadagi lotin (ingliz) tili, jumladan AQSH davlati tilshunosligi tarixiga qiyos­lab o‘tadi: “Hirotda ekanida Bobur mirzo Husayn mirzo(Boyqaro)ning vaziri Mir Alisher Navoiy qabrini ziyorat qilgani ham bordi. Mir Alisher Boyqaroning taklifi bilangina vazirlik vazifasini bajarardi. Aslida u hayotini yuksak she’riy va boshqa badiiy asarlar yaratishga bag‘ishlagan edi. U o‘z asarlarini o‘sha davr uchun urf bo‘lgan forsiyda emas, balki Navoiy taxallusi bilan turkiyda yozardi. Gʻarbiy Yevropada ham Uyg‘onish davrining dastlabki yillaridayoq odatiy lotin tilida emas, balki mahalliy xalq tili bo‘lgan lombard tilida yozish rasm bo‘lgandi. Navoiyning tili Boburni ham qiziqtirib qolgan edi, chunki u ham o‘z xotiranomasini (ayrim g‘azallarini forsiyda yozsa ham) turkiyda yozayotgan edi”. Shoh va shoir Bobur mirzoning ustozi Alisher Navoiyga bo‘lgan ixlosi amerikalik adib tomonidan ma’lum muddat Hirotni ziyorat qilgan Bobur­ning qayerda qo‘nim topganligi haqidagi bizga taqdim etilgan qimmatli ma’lumotida bilinadi: “Bobur mirzo tongda turib Hirotni aylanib chiqadi. U hammomlar, madrasa­lar, musofirxonalar, sardobalar, baliq boqila­digan hovuzlar va munajjimlar ishi bilan tanishdi… Yashab turgan uyi Alisherbekning uyi bo‘lganini eslatib qo‘yadi”. Zahiriddin Muhammad Bobur va boburiylar shaxsiga uning faoliyatini o‘rgangan chet el tarixchilari “Buyuk moʻg‘ul” deya noto‘g‘ri talqin berishlari­ga Haroldning o‘z qarashi bor: “Temuriy­lar orasida birgina Boburning taxt vorisi bo‘lishga haqiqiy haqqi bor edi. Chunki u ota tarafdan Amir Temurga, ona tomondan mo‘g‘ul xoni Chingizxonga borib taqaladi”. O‘zining odilona siyosati, elparvarligi, adolati, ijodi, shaxsiy namunasi sabab, boburiylar saltanatining asoschisiga yuksak hurmati o‘laroq o‘zi yashagan davr va undan keyin ham keng xalq ommasi, ziyolilar, el oldida yurgan hukmdorlar turli taxallus, nomlar qo‘ygan. Jumladan, hozirgi Hindiston Respublikasining asoschisi Javoharla’l Neru­ning “Bobur dilbar shaxs, Akbarshoh undanda dilbarroq” degan mashhur bahosining amaliy ifodasi o‘laroq biz ta’rifini keltirayotganimiz qimmatli kitobda: “Bobur Hindistonga o‘zi bilan birga temuriy shahzodalarga xos udumlar – musiqa va she’riyatga bo‘lgan ishtiyoqni ham olib keldi. Hech bir kutilmagan va noqulay joylarda bog‘ yaratish odati esa unga “Bog‘bon shoh” degan nom olib berdi”, deya tari­xiy fakt keltirilgan. Harold Lambning boshqa sharq­shunos olimlardan ajralib turadigan yana bir xislati bor, u mazkur asari­ning har o‘rnida Boburshoh yashagan muhit, turmush tarzi hamda uning atrofini o‘rab turgan olamni bugungi kun Yevropa va AQSH davlatlaridagi real hayotga solishtiradi, sharhlaydi. Jumladan, Humoyunning otasidan so‘ng taxtni egallashi haqida asarda o‘qiymiz: “XVI asr boshlarida Hindistonda bo‘lib o‘tgan bunday voqea, podshoh oilasida va atrofdagi amaldorlar davrasida yangi podshohning janjalsiz, tinch yo‘l bilan tanlanishi Osiyo-Yevropa tarixida kamdan-kam uchraydi”. Tarixi ming yillarga borib taqalgan ona xalqimizning go‘zal odatlaridan biri, har bir shaxs o‘zining yetti urug‘i, ajdodlarini bilishidir. Bu borada Bobur va boburiylarning yutug‘i – ular bilish bilan birga, uni noma tarzida biz kelajak avlodga yozma shaklda qoldirganidir: “Xayriyatki, Gulbadan Agraga kelganidan keyin bo‘lib o‘tgan voqealarni oila tarixi sifatida bayon qilib bergan. Sulola tari­xini yaratish bu sulola vakillari­ga odat tusiga kirib qolgan edi”. Boburiylar xonadonining mazkur qadriyati kitob ko‘rinishida o‘sha vaqtdagi Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Afg‘oniston kabi hududlar haqida hali ko‘p avlodlarga ishonchli manbani taqdim etishda davom etadi, anglashilganidek, boburshunoslik bo‘yicha olib borilgan ishlar hali o‘zining nihoyasiga yetmagan. Harold Albert Lamb 1960-yilning yozida Xalqaro sharqshunoslar anjumanida ishtirok etish uchun Mos­kvaga taklif qilindi hamda ushbu anjuman tugagach, u “Bobur – Yo‘lbars” asarida tilga olingan joylarni, ya’ni Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarini  ziyorat qildi.